Şema Terapi: Şemalar, Modlar ve Seans Akışı
Şema Terapi, Jeffrey Young tarafından geliştirilen, erken dönem yaşantılardan kaynaklanan derin kişilik örüntüleri ile çalışan kapsamlı bir psikoterapi yaklaşımıdır. Bu rehberde, Şema Terapi'nin temel kavramlarını, erken dönem şemaları, mod çalışmasını ve tedavi sürecini detaylı olarak inceleyeceğiz.
İçindekiler
Şema Terapi Nedir ve Kimler İçin?
Şema Terapi, 1990'larda Jeffrey Young tarafından geliştirilen, BDT'nin sınırlarını aşarak daha derin ve kapsamlı bir tedavi yaklaşımı sunan psikoterapi modelidir. Erken dönem şemalar, başa çıkma tarzları ve şema modları kavramları üzerine kurulmuştur.
Bu yaklaşım, çocukluk döneminde temel duygusal ihtiyaçların karşılanmaması sonucu oluşan şemaların, yetişkin yaşamda nasıl sorun yarattığına odaklanır. BDT'den farklı olarak sadece semptomları değil, altta yatan kişilik örüntülerini de hedefler.
Önemli Not: Şema Terapi, BDT'ye dirençli, kronik depresyon, kişilik bozuklukları ve travma geçmişi olan hastalarda özellikle etkilidir. Uzun vadeli ancak derin ve kalıcı değişim sağlar.
Şema Terapi İçin Uygun Vakalar:
- Kronik ve dirençli depresyon
- Kişilik bozuklukları (özellikle Borderline)
- Tekrarlayan ilişki sorunları
- Çocukluk travması ve ihmal geçmişi
- BDT ve diğer kısa vadeli terapilere dirençli vakalar
- Derin kökenli öz-saygı sorunları
- Kronik boşluk ve anlamsızlık hissi
Temel Duygusal İhtiyaçlar:
Şema Terapi'ye göre tüm çocukların 5 temel duygusal ihtiyacı vardır:
1. Güvenli Bağlanma
Güven, sevgi, empati, kabul görme ihtiyacı
2. Otonomi ve Yeterlik
Bağımsızlık, kendine güven, başarı hissi
3. Duygularını İfade
Duygularını özgürce ifade edebilme
4. Spontanelik ve Oyun
Doğal olabilme, eğlenme, yaratıcılık
5. Gerçekçi Sınırlar
Öz-kontrol ve içsel disiplin gelişimi
Erken Dönem Şemalar ve Alanları
Erken dönem şemalar, çocukluk ve ergenlik döneminde oluşan, yaşam boyu süren, işlevsiz bilişsel ve duygusal örüntülerdir. 18 farklı şema 5 ana alanda toplanır.
1. Kopukluk ve Reddedilme Alanı
Güvenli, destekleyici ilişkiler kuramama beklentisi
Terk Edilme/İstikrarsızlık
"Sevdiklerim beni terk edecek"
Güvensizlik/Suistimal
"İnsanlar bana zarar verir"
Duygusal Yoksunluk
"Kimse beni gerçekten anlamaz"
Kusurluluk/Utanç
"Ben temelde kusurlu bir insanım"
Sosyal İzolasyon
"Ben farklıyım, ait olmam"
2. Zedelenmiş Otonomi ve Performans Alanı
Bağımsız işlev gösterememe ve başarılı olamama beklentisi
Başarısızlık
"Ben yeteneksizim, başaramam"
Bağımlılık/Yetersizlik
"Kendi başıma yaşayamam"
Zarar/Hastalık Korkusu
"Korkunç şeyler olacak"
İç İçe Geçmişlik
"Sevdiklerimden ayrı kimliğim yok"
3. Zedelenmiş Sınırlar Alanı
Başkalarının haklarına saygı göstermeme, öz-kontrolsüzlük
Hak Görme/Büyüklük
"Ben özelim, kurallara uymam"
Yetersiz Öz-Kontrol
"Dürtülerimi kontrol edemem"
4. Başka Odaklılık Alanı
Kendi ihtiyaçlarını feda ederek başkalarını memnun etme
İtaat
"Başkalarının isteklerini yapmalıyım"
Kendini Feda
"Kendi ihtiyaçlarım önemli değil"
Onay Arama
"Beğenilmek için her şeyi yaparım"
5. Aşırı Tetikte Olma ve Baskılama Alanı
Duyguları ve dürtüleri aşırı kontrol etme, mükemmeliyetçilik
Olumsuzluk/Karamsarlık
"Her şey kötü gidecek"
Duygusal Baskılama
"Duygularımı göstermemeli"
Yüksek Standartlar
"Mükemmel olmalıyım"
Cezalandırıcılık
"Hatalar ciddi cezayı hak eder"
Şema Modları ve Türleri
Şema modları, kişinin o anki duygusal durumunu ifade eder. Şemalar sabit kalıplar iken, modlar anlık değişken durumlardır. Sağlıklı mod güçlendirilirken, işlevsiz modlar zayıflatılır.
Çocuk Modları
Savunmasız Çocuk
Üzgün, yalnız, korkmuş, terk edilmiş hisler
"Yalnızım, kimse beni anlamıyor"
Öfkeli Çocuk
İhtiyaçları karşılanmadığında öfke, sinir
"Bu adil değil, beni dinlemiyorlar"
Dürtüsel Çocuk
Kontrolsüz, anlık ihtiyaçları karşılama
"İstediğimi hemen yapmalıyım"
Mutlu Çocuk
Doğal, spontane, neşeli, oyuncu
"Eğlenmek istiyorum, özgür hissediyorum"
Ebeveyn Modları
Punitif (Cezalandırıcı) Ebeveyn
Eleştiren, suçlayan, cezalandıran iç ses
"Sen aptalısın, başarısızsın"
Yönlendirici Ebeveyn
Aşırı talepkar, mükemmeliyetçi standartlar
"Mükemmel olmalısın, daha çok çalış"
Başa Çıkma Modları
Korumalı Kaçınan
Duygularını kesme, geri çekilme
"Hiçbir şey hissetmiyorum"
Öfkeli Korumalı
Saldırgan, kontrollü davranış
"Kimse bana dokunamaz"
Aşırı Telafi Eden
Şemanın tersini yapmaya çalışma
"Çok güçlü olmalıyım"
Sağlıklı Yetişkin Modu
Hedeflenen mod: Dengeli, olgun, çocuk modlarını yatıştıran
- • Çocuk modlarını anlayış ve şefkatle karşılar
- • Punitif ebeveyn moduna karşı durur
- • Gerçekçi hedefler koyar ve problem çözer
- • Sağlıklı sınırlar oluşturur
- • Duygularını dengeli şekilde ifade eder
Başa Çıkma Tarzları
Şemalar tetiklendiğinde kişi 3 temel başa çıkma tarzından birini kullanır. Bu tarzlar çocuklukta öğrenilir ve yetişkinlikte devam eder.
İtaat (Surrender)
Şemaya boyun eğme, değiştirmeye çalışmama
- • "Zaten hiçbir şey değişmez"
- • Pasif kabul etme
- • Kendini mağdur hissetme
- • Çaresizlik yaşama
Kaçınma (Avoidance)
Şemayı tetikleyen durumlardan uzak durma
- • İlişkilerden kaçınma
- • Duygusal uzaklık
- • Sosyal geri çekilme
- • Risk almama
Aşırı Telafi (Overcompensation)
Şemanın tam tersini yapmaya çalışma
- • Aşırı kontrollü olma
- • Mükemmeliyetçilik
- • Aşırı bağımsızlık
- • Duygusal sertlik
Şema Terapi Değerlendirme Süreci
Şema Terapi değerlendirmesi detaylı bir süreçtir. Erken dönem şemalar, modlar ve başa çıkma tarzları kapsamlı şekilde değerlendirilir.
Değerlendirme Araçları:
- Young Şema Ölçeği (YSQ-L3): 18 erken dönem şemayı değerlendiren 232 maddelik ölçek
- Şema Mod Envanteri (SMI): 14 farklı şema modunu ölçen envanter
- Young Başa Çıkma Tarzları Ölçeği: 3 ana başa çıkma tarzını değerlendirir
- Young Ebeveynlik Envanteri: Çocukluk dönem ebeveyn davranışlarını sorgular
- Detaylı Yaşam Öyküsü: Çocukluk travmaları ve kritik yaşantılar
Değerlendirme Aşamaları:
İlk Değerlendirme (1-3 seans)
Mevcut problemler, yaşam öyküsü, ilişki tarihi
Şema Değerlendirmesi (4-6 seans)
Ölçek uygulaması, şema haritalaması, mod belirleme
Formülasyon (7-8 seans)
Şema kökenlerinin anlaşılması, tedavi planı oluşturma
Şema Terapi Teknikleri
Şema Terapi bilişsel, davranışsal, deneyimsel ve ilişkisel teknikleri birleştirir. Her teknik farklı şema ve modları hedefler.
Bilişsel Teknikler
- • Şema Günlükleri: Şemaların tetiklendiği anların kaydı
- • Tarihsel Gözden Geçirme: Şema kökenlerinin araştırılması
- • Avantaj-Dezavantaj Listeleri: Şemaların işlevselliğinin sorgulanması
- • Çocukluk Fotoğrafı Çalışması: Çocuk benliğiyle bağlantı kurma
Deneyimsel Teknikler
- • İmaginasyon Çalışması: Çocukluk anılarının yeniden yaşanması
- • Diyalog Teknikleri: Farklı modlar arasında konuşma
- • Boş Sandalye: Ebeveyn figürleriyle hesaplaşma
- • Gestalt Teknikleri: Burada ve şimdi farkındalık
İlişkisel Teknikler
- • Sınırlı Yeniden Ebeveynlik: Terapistin çocuk moduna şefkat göstermesi
- • Empatik Karşılama: Çocuk modunun duygusal ihtiyaçlarını karşılama
- • Terapi İlişkisinde Çalışma: Aktarımı şema perspektifinden ele alma
- • Gerçek İlişki: Terapistin özgün ve samimi yaklaşımı
Davranışsal Teknikler
- • Davranışsal Örüntü Kırma: Şemaları pekiştiren davranışları değiştirme
- • Sosyal Beceri Eğitimi: Sağlıklı ilişki kurma becerileri
- • Maruz Bırakma: Kaçınılan durumlarla karşılaşma
- • Rol Oynama: Yeni davranış kalıplarını deneme
Şema Terapi hizmetimiz kapsamında bu tekniklerin tümünü kişiye özel olarak uyguluyoruz.
Seans Akışı ve Süreç
Şema Terapi seansları BDT'den daha esnek yapıdadır. Hastanın anlık durumu ve aktif olan modlara göre seans içeriği şekillenir.
Tipik Seans Yapısı:
Durum Kontrolü (5-10 dk)
Geçen haftaki durumlar, aktif modlar, genel ruh hali
Mod Çalışması (15-25 dk)
Aktif olan modlarla çalışma, modlar arası diyalog
Teknik Uygulama (15-25 dk)
İmaginasyon, diyalog, davranışsal deneyler
Kapanış (5-10 dk)
Seansın özetlenmesi, ev ödevi, bir sonraki seans planı
Tedavi Aşamaları:
1. Bilişsel ve Eğitim Aşaması
8-15 seans
- • Şema ve modların belirlenmesi
- • Köken anlayışının geliştirilmesi
- • İlişki kurmaya başlama
2. Deneyimsel Aşama
15-25 seans
- • Duygusal işleme çalışması
- • Çocukluk yaraları ile çalışma
- • Mod çalışmaları derinleşme
3. Davranışsal Değişim
10-15 seans
- • Örüntü kırma çalışmaları
- • Gerçek yaşamda uygulama
- • İlişkilerde yeni davranışlar
Ev Ödevleri ve Pratik Uygulamalar
Şema Terapi'de ev uygulamaları BDT'den farklı olarak daha deneyimsel ve duygusal işleme odaklıdır.
Tipik Ev Uygulamaları:
- Şema Günlüğü: Şemaların tetiklendiği anların detaylı kaydı
- Çocukluk Anı Çalışması: Önemli anıların yazılması ve işlenmesi
- Mektup Yazma: Sağlıklı yetişkin modundan çocuk moduna
- Fotoğraf Çalışması: Çocukluk fotoğraflarına bakıp duyguları hissetme
- Mod Diyalogları: Farklı modlar arasında yazılı konuşmalar
- Davranışsal Deneyler: Şema varsayımlarını test etme
- İmaginasyon Egzersizleri: Evde görselleştirme çalışmaları
Özel Not: Şema Terapi ev ödevleri duygusal yoğunluk içerebilir. Bu nedenle terapist desteği ve düzenli seanslar kritik öneme sahiptir.
Sonuç ve Uzun Vadeli İyileşme
Şema Terapi, derin kökenli kişilik sorunları ve kronik ruhsal sağlık sorunları için etkili bir tedavi yaklaşımıdır. Uzun vadeli ancak kalıcı değişim sağlar.
Şema Terapi'nin Avantajları:
- Derin Değişim: Sadece semptomları değil, kişilik yapısını da etkiler
- Uzun Vadeli: Kalıcı değişimler sağlar, nüks riski düşüktür
- Bütünsel Yaklaşım: Bilişsel, duygusal ve davranışsal boyutları kapsar
- İlişki Odaklı: Terapötik ilişkinin iyileştirici gücünü kullanır
- Travma Dostu: Çocukluk travmalarını güvenli şekilde işler
- Esnek Yapı: Hastanın ihtiyaçlarına göre adapte edilebilir
Tedavi Başarı Göstergeleri:
Duygusal İyileşme
- • Çocuk modlarının sakinleşmesi
- • Punitif ebeveyn modunun zayıflaması
- • Duygusal düzenleme becerilerinin artması
- • Öz-şefkatin gelişmesi
İlişkisel İyileşme
- • Daha sağlıklı ilişkiler kurma
- • Sınır koyma becerilerinin artması
- • İntimite kapasitesinin gelişimi
- • Güven ilişkilerinin artması
Şema Terapi İçin Hazırlık:
- Uzun vadeli terapiye hazır olduğunuzdan emin olun
- Çocukluk anılarınızı ve yaşantılarınızı gözden geçirin
- Duygusal yoğunluk yaşayabileceğinizi kabul edin
- Değişim sürecinde sabırlı olmaya hazırlanın
- Sosyal destek sisteminizi güçlendirin
- Terapi sürecine aktif katılım göstermeye karar verin
- Geçmişle yüzleşmeye açık olun
Şema Terapi Desteği
Derin kökenli sorunlarınızla çalışmak istiyorsanız, Şema Terapi hizmetimiz kapsamında size özel bir tedavi planı oluşturalım.
Dr. Zülküf Yazıcı
Uzman Klinik Psikolog
Şema Terapi konusunda uzmanlaşmış, 10+ yıl klinik deneyime sahip psikolog. Kişilik bozuklukları ve kronik ruhsal sağlık sorunlarında Şema Terapi yaklaşımları ile başarılı sonuçlar almıştır.
Yayınlanma: 25 Aralık 2023 | Son güncelleme: 30 Aralık 2023 | Kategori: Terapi Yöntemleri
Sıkça Sorulan Sorular
İlgili Yazılar
Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT) Nedir?
BDT'nin temel prensipleri, çalışma mekanizması ve hangi sorunlarda etkili olduğu.
Devamını Oku →Depresyon Tedavisi: BDT ve Şema ile İyileşme
Depresyonda bilişsel davranışçı terapi ve şema terapi yaklaşımları ile uzun vadeli iyileşme.
Devamını Oku →Bağımlılık Nedir? Belirtiler ve Tedavi Yolları
Bağımlılığın tanımı, belirtileri, farklı türleri ve etkili tedavi yöntemleri hakkında kapsamlı rehber.
Devamını Oku →